12 Eylül Darbesi’nin arşivi: 0001 Müze

12 Eylül 1980 Darbesiyle ilgili Türkiye’nin ilk dijital müzesi ve insan hakları arşivi erişime açıldı.

Fotoğraf: Tarihsel Adalet için Bellek Müzesi / Coşkun Aral arşivi

Tarihsel Adalet için Bellek Müzesi, 12 Eylül 1980 Darbesi’nin 43. yıldönümünde insanlığa karşı işlenmiş suçların kaydını tutarak hak ihlallerini görünür kıldığı arşiv çalışması yayımladı.

0001 Müze, 42 yıldır devam eden adalet mücadelesi ve geçmişle yüzleşme pratiklerine Sözlü Tarih, Dava Dosyaları ve Bellek Nesnelerikoleksiyonlarıyla dijital bir bellek mekânı sunuyor.

Bunu yaparken açık, demokratik ve kolektif bir platform olarak tarihi aşağıdan yukarı müşterekleştiriyor.

1 No’lu Bildiri

12 Eylül 1980 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri, Genelkurmay Başkanı Kenan Evren liderliğinde emir ve komuta zinciri içinde yürütülen Bayrak Harekâtı ile Türkiye Cumhuriyeti’nin üçüncü sonuca ulaşmış askeri darbesini gerçekleştirdi ve ülke yönetimine bütünüyle el koydu.

Sabah saat 4:00’te tüm yurtta PTT ve TRT aracılığıyla Genelkurmay ve Milli Güvenlik Konseyi Başkanı Kenan Evren imzasıyla darbenin 1 No’lu Bildirisi okundu:

“Girişilen harekatın amacı, ülke bütünlüğünü korumak, milli birlik ve beraberliği sağlamak, muhtemel bir iç savaşı ve kardeş kavgasını önlemek, devlet otoritesini ve varlığını yeniden tesis etmek ve demokratik düzenin işlemesine mani olan sebepleri ortadan kaldırmaktır…”

Bilanço

Müzenin arşivinden yola çıkarak 12 Eylül Darbesi’nin bilançosunu çıkardığımızda:

650 bin kişi gözaltına alındı ve 90 güne varan gözaltı sürelerinde ağır işkence gördü.
1 milyon 683 bin kişi, komünist, Alevi, Kürt, şeriatçı denilerek fişlendi.
7 bin kişi için idam cezası istendi. 517 kişiye idam cezası verildi. 124 kişinin idam cezası Askeri Yargıtay tarafından onaylandı. 50 kişi asıldı.
388 bin kişiye pasaport verilmedi.
30 bin kişi “sakıncalı” olduğu için işten atıldı.
14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı.
171 kişinin “işkenceden öldüğü” resmi kayıtlarla belgelendi.
30 bin kişi “mülteci” olarak yurt dışına gitti.
İşkence ile ölüm şüphesine rağmen 73 kişiye “doğal ölüm raporu” verildi.
İşkence ile ölüm şüphesine rağmen 43 kişinin “intihar ettiği” bildirildi.
937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı.
23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu.
3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hâkimin işine son verildi.
Siyasi partiler ve sendikalar kapatıldı, çok sayıda siyasetçi gerekçesiz gözaltında tutuldu ve tutuklandı.
400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi. Gazetecilere 3 bin 315 yıl 6 ay hapis cezası verildi.
Gazeteler 300 gün yayın yapamadı. 13 büyük gazete için 303 dava açıldı. 39 ton gazete ve dergi imha edildi.
Yüzbinlerce yayına el konuldu ve imha edildi. Sadece Bilim ve Sosyalizm Yayınları’na ait 13 bin 607 kitap yakıldı. Yayınevi sahipleri gözaltına alındı, tutuklandı, işkence gördü.

Askeri sorumlular

12 Eylül Darbesi’ne karar veren, darbeyi yöneten, bu dönem boyunca insanlığa karşı suçların işlenmesine yasal ve fiili zemin hazırlayan ve bu suçların emir komuta zinciri içinde işlenmesini mümkün kılan kararlar alan ve uygulayan üst düzey komuta kadrosu:

Milli Güvenlik Konseyi Başkan ve Üyeleri

1. Kenan Evren
Milli Güvenlik Konseyi Başkanı ve Genelkurmay Başkanı
2. Nejat Tümer
MGK üyesi Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral
3. Nurettin Ersin
MGK üyesi Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral
4. Tahsin Şahinkaya
MGK üyesi Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral
5. Sedat Celasun
MGK üyesi Jandarma Genel Komutanı Orgeneral
6. Ali Haydar Saltık
MGK Genel Sekreteri Orgeneral

Sıkıyönetim Komutanları

7. Necdet Üruğ
Birinci Ordu Komutanı Orgeneral İstanbul İli Sıkıyönetim Komutanı
8. Bedrettin Demirel
İkinci Ordu Komutanı Orgeneral; Konya, Niğde, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Yozgat İlleri Sıkıyönetim Komutanı
9. Selahattin Demircioğlu
Orgeneral Üçüncü Ordu Komutanı; Erzincan, Gümüşhane, Giresun, Trabzon, Rize, Ordu, Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Samsun, Sinop İlleri Sıkıyönetim Komutanı,
10. Süreyya Yüksel
Ege Ordusu Komutanı Orgeneral İzmir, Manisa, Aydın, Uşak, Denizli, Muğla, Isparta, Burdur, Antalya İlleri Sıkıyönetim Komutanı,
11. Nejat Serim
Donanma Komutanı Koramiral; Kocaeli, Bursa, Bilecik, Sakarya, Bolu, Zonguldak İlleri Sıkıyönetim Komutanı
12. Hüsnü Çelenkler
İkinci Kolordu Komutanı Korgeneral; Çanakkale, Balıkesir İlleri Sıkıyönetim Komutanı
13. Recep Ergun
Dördüncü Kolordu Komutanı Korgeneral; Ankara, Çankırı, Kastamonu İlleri Sıkıyönetim Komutanı
14. Adnan Doğu
Beşinci Kolordu Komutanı Korgeneral; Tekirdağ, Kırklareli, Edirne illeri Sıkıyönetim Komutanı
15. Nevzat Bölügiray
Altıncı Kolordu Komutanı Korgeneral; Adana, Mersin, Kahramanmaraş, Adıyaman, Gaziantep, Hatay İlleri Sıkıyönetim Komutanı
16. Kemal Yamak
Yedinci Kolordu Komutanı Korgeneral; Diyarbakır, Urfa, Mardin, Siirt, Hakkari, Van İlleri Sıkıyönetim Komutanı,
17. Sabri Deliç
Sekizinci Kolordu Komutanı Korgeneral; Elazığ, Malatya, Tunceli, Bingöl, Muş, Bitlis illeri Sıkıyönetim Komutanı
18. Salahattin Cambazoğlu
Dokuzuncu Kolordu Komutanı Korgeneral; Erzurum, Ağrı, Kars, Artvin İlleri Sıkıyönetim Komutanı,
19. Tevfik Alpaslan
Birinci Taktik Hava Kuvvet Komutanı Korgeneral; Eskişehir, Kütahya, Afyon İlleri Sıkıyönetim Komutanı

Cezasızlık

Cezasızlık; faillerin suçlanmalarının, yakalanmalarının, yargılanmalarının, suçlu bulunmaları halinde uygun bir cezaya çarptırılmalarının ve ihlale uğrayanların zararlarının tazmin edilmesinin hukuken ya da fiilen mümkün olmaması hâli.

12 Eylül Askeri Darbesi sürecinde işlenen insanlığa karşı suçların failleri zamanaşımı veya devlet sırrı zırhıyla korundu.

Faillerin soruşturulmaları ve yargılanmaları 42 yıldır engelleniyor.

12 Eylül 1980 Darbesi döneminde en yaygın ve sistematik olarak uygulanan ihlal türü işkenceydi. Dijital arşivde bu bağlamda bir de gözaltına alınan 650 bin kişi içerisinden 5 bin ismin; 400 mekânın, 45 işkence türünün ve bu ihlallerden sorumlu tutulan 500’den fazla ismin birincil kaynaklar yoluyla teyit edildiği işkence haritası yer aldı.

İşkence Haritası’nın detaylı ve hareketli versiyonunu görmek için buraya tıklayabilirsiniz.

Zaman tüneli

Dijital arşiv ekibi

Eylem Delikanlı, Müze Yürütücü Direktörü / Aylin Tekiner, Müze Direktörü Emel Ataktürk, Hukuk Üst Danışmanı / Hülya Deveci, Program Hukukçusu Halit Bingöllü, İletişim Direktörü / Özlem Delikanlı, İletişim Üst Danışmanı İsmet Akça (Doçent Dr.), Akademik Üst Danışman / Çağrı İşbilir, Kayıt/Montaj/Fotoğraf / Koray Doyran, Proje Tasarım Direktörü / Berat Kösemen, Sanat Yönetmeni.

Demokrasiyi Savunmak Sanat Atölyeleri: Tülin Sağlam, Cevdet Bayram, Canan Su Vardal.

Kaynak: Bianet – Tuğçe Yılmaz